Net als alles is ook permacultuur onderhevig aan veranderingen en evoluties. Een huidige evolutie is het opstarten van een bostuin.

Maar de bostuinen uit het buitenland die als voorbeeld worden genomen komen heel dikwijls uit (sub)tropische klimaten. De omstandigheden zijn totaal niet te vergelijken met ons klimaat, wat leidt tot een bostuin die absoluut niet goed gepland is en dus niets te maken heeft met permacultuur. Permacultuur is in de eerste plaats een ontwerpsysteem!

Wat is het probleem?

In de tropen is de lichtintensiteit vele malen groter dan bij ons. De bomen en struiken geven daar juist de broodnodige schaduw aan planten, filteren het zonlicht zodat het veel minder hevig op de groenten terecht komt. Dit maakt dat het juist door de bomen mogelijk wordt om andere gewassen te kweken.

Als je in onze streken bomen zet, dan nemen die licht af dat onze groenten broodnodig hebben om te groeien. Als het je nog niet was opgevallen, de sterkte van de zon is bij ons niet echt om over naar huis te schrijven. In een bos is er alleen in het vroege voorjaar groei in de kruidlaag, vóórdat het blad aan de bomen verschijnt en de zon wordt afgeblokt door de bomen. Je kan dan wel iets groens oogsten in de vroege lente, maar voor de rest van het jaar ben je aangewezen op wat er aan de bomen groeit, en dat is enkel fruit.

En zelfs dit is niet zeker. Als je bij het aanplanten de bomen niet ver genoeg uit elkaar hebt gezet, gaan ze in elkaar groeien en gaat ook de oogst van het fruit en de noten tegenvallen! Het is niet mogelijk om het systeem van bostuinen uit pakweg Australië of Vietnam te vertalen naar onze tuinen. Ginder is het de normale manier van tuinieren, hier gaat het dat nooit worden.

Wat kan wel?

Ik denk dat we in onze streken eerder naar een bosrandtuin moeten streven. Hiermee bedoel ik dat we de fruitbomen, de stikstof-fixeerders en struiken wel kunnen zetten, maar dat ze veel verder uit elkaar moeten staan. Als je een bessenstruik te dicht bij een boom zet, gaat hij helemaal scheef groeien en geen vruchten dragen.

Maar als je hem juist op de rand van de kruin van een fruitboom zet, gaat hij genoeg licht krijgen en wél vruchten dragen. Tussen de boomkruinen in gaat er voldoende licht op de bodem vallen waardoor je toch groenten kan kweken, maar ook kruiden, eetbare vaste planten, …

Doordat de bomen ver uit elkaar staan, gaan de kruinen elkaar niet raken en gaat er altijd zonlicht tussen de kruinen door schijnen. Op de randen zet je dan struiken, en daartussen zet je dan vaste planten, kruiden, groenten, …

Het is het principe van een bosrand. Daar heb je de buitenste bomen van het bos, die gaan over in struiken en deze lopen dan over naar de kruidlaag. In een bosrandtuin heb je dit dan verschillende keren tussen de kruinen van de bomen.

Op deze manier kan je fruit- en notenbomen combineren met fruitstruiken en bovendien ook nog eens met eetbare vaste planten en zelfs met groenten. De typische bosplanten die in het vroege voorjaar verschijnen kunnen gewoon onder de bomen staan, zij groeien immers voordat het blad aan de boom zit. De rest moet dan aan de randen of tussen de kruinen in.

De juiste planning

Dit is volgens mij de enige juiste planning voor een bos(rand)tuin die het mogelijk maakt om op een klein oppervlak toch vele verschillende soorten en lagen te combineren. De combinatie is veel minder intensief dan in de tropen, maar dat is logisch aangezien de intensiteit van de zon ook veel lager is. En planten hebben zonlicht nodig om te groeien!

Wij hebben om deze theorie uit te proberen op Yggdrasil onze fruitbomen ver genoeg uit elkaar staan. Aangezien het bomen zijn, duurt het natuurlijk een poos voordat we resultaten gaan zien, maar de komende jaren gaan we struiken op de randen van de kruinen aanplanten, gaan we groenten beginnen kweken en de juiste soorten vaste planten onder de bomen zetten.

We gaan dus voor een bosrandtuin in plaats van een bostuin :-).

Mijn probleem

Ik begin stilaan met de planning en ben enkele boeken aan het lezen over dit onderwerp. Een vraag waar ik momenteel toch mee zit is hoe ik best de invulling van deze kruidlaag kan starten.

Tot nu toe hebben we sommige planten die ons nuttig leken uitgezaaid of overgeplant op dit stuk, zonder een echte planning te maken. De bedoeling was eigenlijk om deze planten hun gang te laten gaan. Ze zouden dan zelf hun ideale plek in de bostuin wel vinden.

Maar het probleem volgens mij is dat je nu wel veel kan plannen maar dat de situatie in het stuk nog elk jaar gaat veranderen. De bomen worden elk jaar groter en gaan steeds meer licht afnemen. Hierdoor gaan de omstandigheden in de kruidlaag elk jaar wijzigen en gaan planten zich steeds slechter – of beter – op hun plaats voelen.

Ik kan nu wel geschikte planten gaan uitzoeken die het in de uiteindelijke omstandigheden goed gaan doen, maar het voorlopig nog heel moeilijk gaan hebben omdat er nog veel te veel licht is. Zo staat er bv. daslook, een plant die het normaal perfect doet in de schaduw. Maar momenteel staat hij in de volle zon en zie je hem zo achteruit gaan. We gaan hem verplanten maar uiteindelijk zou hij wel terug in de bostuin moeten terecht komen.

Het uiteindelijke biotoop zal een vochtige schaduw – halfschaduw plek zijn, waar op sommige plaatsen nog volle zon doorkomt. Maar waar die plaatsen juist zullen zijn en hoeveel licht er binnen 10 jaar nog effectief onder de bomen is, is nu onmogelijk in te schatten.

Paradise Lot

Ik ben momenteel een boek aan het lezen over 2 mannen die heel veel theoretische kennis hadden over het aanleggen van een bostuin, en dit uiteindelijk ook in de praktijk wouden gaan toepassen. Een conclusie van hun relaas is dat het heel moeilijk is om een echte polycultuur te bekomen in de kruidlaag, omdat er altijd enkele woekerende soorten alles gaan overheersen. Deze onder controle houden is niet eenvoudig en vraagt veel tijd en energie. En dit is juist iets wat een bostuin niet mag zijn: tijd- en energierovend!

Veel planten die zij met hun theoretische kennis hadden samengezet als polycultuur bleken niet combineerbaar, met heel vaak als resultaat dat er enkele soorten alles overwoekerden. De bodem was dan wel bedekt, maar de kruidlaag was niet echt een verzameling van verschillende soorten. De diversiteit zat meer in de struiken en bomen, niet zozeer in de kruidachtigen.

Als zij er nog niet uit geraken, wie dan wel?

Hoe moet het verder?

Is het dan niet aangewezen om het stuk te behandelen als een groentetuin en de eerste jaren nog eenjarige planten erin te zetten zoals aardappelen, kolen, sla en andere groenten? En dan geleidelijk onder de bomen die steeds groter worden de echte bosplanten te zetten?

Of moet je toch al echt een kruidlaag aanplanten zoals ze uiteindelijke gaat worden, met soorten die schaduw nodig hebben en thuishoren in een bos?

En dan denk ik niet aan de gildes waar in permacultuur over gepraat wordt, daar geloof ik niet in. Ik denk eerder aan combinaties van planten die passen in onze manier van combineren. Waar de hoogtes, worteldieptes, oogsttijdstippen, … gecombineerd kunnen worden zodat een stukje grond veel productiever wordt.

Ikzelf was nogal kritisch tegenover de mogelijke opbrengst van een voedselbos in ons klimaat, vooral omdat ik voorbeelden had gezien vanuit Austalië en andere (sub)tropische streken waar vooral fruit en noten geoogst werden.

Ik heb mijn eigen voedselbos opgezet met veel open ruimte, zodat het eigenlijk meer een voedselbosrand wordt, waar naast fruit, ook nog voldoende licht en ruimte is om groenten te kweken.

De mogelijkheid om een echt voedselbos te hebben in ons klimaat met veel opbrengst naast noten en vruchten, beschouwde ik eigenlijk als nihil.

Martin Crawford

Maar natuurlijk had ik ook gehoord van het voedselbos van Martin Crawford en zijn uitstekende boek ‘Creating a Forest Garden‘ stond ook al in mijn bibliotheek. Toen ik daarna hoorde over een voedselbos (Voedselbos Ketelbroek) dat in ontwikkeling was in Groesbeek, was mijn interesse toch wel terug wat gewekt.

Mijn interesse voor voedselbossen werd nog groter toen mijn ouders enthousiast terugkeerden van een verkennend bezoek aan het Voedselbos Ketelbroek. Het bezoek gold als voorbereiding voor een uitstap van de permacultours, maar ook hierbij kon ik niet aanwezig zijn 🙁 .

Cursus in Yggdrasil

Groot was dan ook mijn vreugde toen we de kans kregen om een uitgebreide cursus over voedselbossen te organiseren in samenwerking met Wouter en Xavier, de drijvende krachten achter de voedselbossen in Ketelbroek en Makeblijde.

Zoals ik al meermaals heb gezegd en geschreven, dacht ik niet dat het mogelijk was om een voedselbos te gebruiken om ‘echt’ eten uit te halen, en dan bedoel ik sla, courgettes, rode biet, tomaten, …

En mijn idee werd al direct bevestigd bij het begin van de cursus door de inleidende definitie van een voedselbos:

Een voedselbos is een door mensen gecreëerde plantengemeenschap met een extreem hoog aantal eetbare soorten. Hierbij wordt slim gebruik gemaakt van ecologische principes die kenmerkend zijn voor een natuurlijk bos. In een volgroeid bos vindt een enorme productie plaats van biomassa, met name in de vorm van hout, blad en een grote verscheidenheid aan voedsel waaronder vruchten en noten.

De nadruk lag op het produceren van noten en vruchten, maar dat is geen maaltijd.

Wat ik al wel dacht, werd in de cursus ook bevestigd. Het stuk grond op Yggdrasil wat ik beschouw als mijn voedselbos, is dus absoluut geen voedselbos. Er ontbreken veel te veel cruciale elementen om van een bos te spreken, maar misschien dat ik het door wat ik dat weekend heb geleerd wel stilaan kan omvormen tot iets dat er wat meer op gelijkt.

Uitstekende cursus

De mengeling van praktijk, toegepast op het project ‘Yggdrasil’ en de theorie maken dat het een uitstekende cursus is om kennis te maken met voedselbossen.

Nu weet ik perfect wat een voedselbos juist inhoudt, wat de mogelijkheden zijn en wat je allemaal kan oogsten. Ik heb nu een veel duidelijker beeld van voedselbossen, en ik weet nu ook zeker dat heel veel tuinen gebaat zouden zijn met een voedselbos.

Of iedereen in zijn tuin ook een echt volwaardig voedselbos kan uitwerken betwijfel ik, maar door gebruik te maken van de principes zouden er veel tuinen veel meer fruit, noten én ander voedsel kunnen produceren. En dat met uiteindelijk minder werk en veel meer natuur in de tuin.

Ik blijf kritisch, maar zeker in grotere tuinen is een combinatie groentetuin – voedselbos ideaal om zowel onze hedendaagse groenten te kweken en op een kleine oppervlakte een zeer grote hoeveelheid fruit en noten te kweken, samen met nog enkele specialere soorten zo Udo, Schisandra, hosta’s, varens, Akebia en ga zo maar door.

De hoeveelheid die je kan kweken op een beperkte oppervlakte zal je verbazen, en hoe beter je plant en ontwerpt, hoe hoger de opbrengst.

Inleiding, kennis is vereist

Wat je wel direct merkt is dat de cursus slechts een inleiding is. De principes zijn op zich eenvoudig, maar de uitwerking van je plannen wordt al direct veel moeilijker.

Een uitgebreide plantenkennis is noodzakelijk en deze kan natuurlijk bekomen worden door boeken te raadplegen zoals die van Martin Crawford, de site van Plants for a Future of Around the world in 80 plants.

Ook kennis van ontwerpen is geen overbodige luxe, maar met goed nadenken en vaak observeren kom je ook al een heel eind.

Wat volgens mij het allerbelangrijkste is als je een voedselbos ontwerpt, is dat je op voorhand al goed weet wat je wilt. Wil je een voedselbos om in tot rust te komen en is oogsten bijzaak? Of wil je een voedselbos dat vooral fruit oplevert, misschien zelfs voor verkoop? Of wil je een voedselbos dat naast fruit en noten ook andere opbrengsten geeft zoals knollen, scheuten en blad?

Elk soort voedselbos vraagt een totaal andere benadering, maar weet wel heel goed dat je een voedselbos ontwerpt en aanplant voor de volgende 100 jaar!

Je kan uw voedselbos dus wel wat bijsturen doorheen de loop der jaren, maar van nul herbeginnen, zoals mogelijk is bij een simpele moestuin, is echt geen optie. Bezin dus heel goed eer je begint!

Mijn conclusies

Een voedselbos kan voor veel mensen een ideale manier zijn om fruit en noten te kweken. Wil je het echt gebruiken als een leverancier van je volledige dieet, dan ga je toch anders moeten leren eten en heel goed moeten plannen.

In mijn ogen is een voedselbos ideaal in combinatie met een gewone moestuin, zodat je het beste krijgt van beide werelden.