Energie stroomt onophoudelijk onze tuin in en uit, hoe klein of hoe groot de tuin ook is. In sommige perioden is er overschot, in andere is er een tekort. Daarom is het belangrijk het teveel op te slaan voor later gebruik.

Wat houdt dit in en wat is het belang ervan?

Energie is altijd brandstof, maar dan in uiteenlopende betekenissen. Het gaat hier niet om het opvangen en stockeren van fossiele brandstof voor later gebruik, wat niet duurzaam is en de aarde uitbuit. In dit principe gaan we dieper in op de opslag van zonne-energie in planten, zaden, water en in de bodem.

De zon als basis

De energie op aarde komt overwegend van de zon. Planten zijn kampioenen in het opslaan van zonne-energie door fotosynthese. Met behulp van lichtenergie zetten ze water en koolstofdioxide om in zuurstof en koolhydraten. Zo voorzien ze in voedsel voor bijna alle organismen op aarde, waaronder de mens.

Wanneer planten sterven, worden ze door dieren, bacteriën en schimmels, boven en onder de grond, stapsgewijs afgebroken en omgezet in voedsel voor meerdere levensvormen. Zo ontstaat vruchtbare aarde waarop nieuwe planten kunnen groeien.

De zon is ook de energiebron voor processen op aarde, bijvoorbeeld voor het opwekken van windenergie en waterkracht.

Bovendien kunnen we de warmte van de zon opvangen in stenen en biomassa.

Opslag van energie

De belangrijkste elementen die de energie van de zon opslaan, zijn planten, zaden, water en de bodem.

Planten
Alle planten slaan energie op in de vorm van biomassa, maar doorlevende planten blijven hun voorraad in de loop van de jaren vergroten. Een twintigjarige boom bevat meer energie dan een jonge aanplant en hij zet steeds meer zonne-energie om in voedsel om bladeren en hout te produceren.

Een- en tweejarigen stapelen maar een of twee jaar energie op. Veel van de een- en tweejarigen die we als groente gebruiken, laten we zelfs niet doorgroeien zodat ze in bloei komen en zaden produceren, hun energie-inhoud is dus beperkt.

Zaden
De meeste planten produceren een grote hoeveelheid zaden. Die zijn noodzakelijk om de kringloop van planten telkens weer te laten starten. In de grond bewaren de meeste zaden gedurende vele jaren hun kiemkracht, waardoor er steeds weer nieuwe planten kunnen ontkiemen, zelfs vele jaren later.

We kunnen zaden ook opslaan en bewaren om ze nadien uit te zaaien. Bedenk wel dat sommige zaden niet goed of lang bewaren.

Water
Water dat in een of andere vorm van neerslag in de tuin terechtkomt, proberen we zo lang mogelijk bij te houden door de bodem te bedekken met organisch materiaal of door het op te vangen in waterputten, tonnen en poeltjes. Zo blijft het beschikbaar voor perioden van tekorten.

Een bodem bedekt met organisch materiaal neemt de neerslag op, houdt het vocht beschikbaar voor de plantengroei en laat het overtollige vocht doorsijpelen naar het grondwater, waar het een rijke schat vormt voor later.

Dankzij de werking van bacteriën brengt een kleinschalige waterzuivering vervuild water in gezuiverde vorm opnieuw in de kringloop.

Bodem
De bodem is een enorme opslagplaats voor voedingsstoffen. Een levende bodem met een goede structuur en een hoog gehalte aan organische stof slaat een grote hoeveelheid water, mineralen en koolstof op. Zo’n bodem is noodzakelijk om gezond voedsel voort te brengen.

Wat betekent dit voor de praktijk van de moestuin?

Planten
Struiken aanplanten in en rond de moestuin heeft veel voordelen. Een ervan is de opslag van zonne-energie, wat je snoeihout oplevert. Plant je bessenstruiken en fruitbomen, dan geniet je bovendien van het voedsel dat ze leveren.

Welk type bomen en struiken je kiest, is in de eerste plaats afhankelijk van de grootte van je tuin. Zowel bij laagstam-, halfstam- als hoogstamfruit heb je een ruime keuze aan soorten. Je smaak, oogstperiode en bewaartijd helpen de soortkeuze te bepalen. Ook bessenstruiken zijn er in meerdere soorten en maten.

Het inmaken van voedsel om een wintervoorraad aan te leggen hoort hier ook thuis. Ingemaakte groenten en fruit kan je beschouwen als geconcentreerde zonne-energie. Laat liefst het voedsel dat je geteeld hebt niet verloren gaan. Het teveel van de zomer levert voedsel voor de lange winterperiode, wanneer er minder vers beschikbaar is. Fermentatie is een energiezuinige manier van bewaren en de enige bewaarmethode waarbij de kwaliteit niet afneemt en zelfs verbetert.

Behalve fermentatie zijn er nog heel wat andere technieken om voedsel tijdelijk te bewaren, zoals drogen, sap of confituur maken, op azijn bewaren, inmaken in bokalen met schroefdeksel. Het laatste is enkel aangewezen voor fruit of groenten met voldoende zuren, zoals tomaten. Van een teveel aan noten kan notenolie gemaakt worden. Invriezen is een gemakkelijke manier, maar wel één die erg veel energie verbruikt.

Zaden
Als beginnend tuinier is het niet aangewezen om direct zelf zaden te telen. Dat vraagt heel wat kennis. Je kan wel bij je eerste stappen als tuinier sommige planten laten bloeien en zaad laten vormen dat zich verspreidt in de tuin. Zo wordt de bodem van je tuin een schatkamer met zaden van planten waarvan je houdt.

Als je meer ervaring hebt, kan je leren ook zelf zaden te kweken bijvoorbeeld van planten waarvan de zaden niet winterhard zijn.

Water
Watervoorraden zijn op veel verschillende manieren aan te leggen. Elk dak levert bij regenval water dat je kan opvangen in een of meerdere tonnen, eventueel voorzien van een kraantje, of je kan het via een buizensysteem naar een groot waterreservoir leiden. Naast een klein dak kan je een poeltje aanleggen dat gevoed wordt door het afvloeiend regenwater. Water in een open bak of ton vormt een drinkplaats voor allerlei levensvormen.

Overlopen van tonnen en poeltjes kan je naar de tuin leiden, eventueel via een meanderend beekje. Zo bevloeit het water nog steeds een deel van je tuin.

Vermijd zoveel mogelijk verharde oppervlakten rond de woning en in de tuin. Ze verhinderen het doorsijpelen van water.

Bodem
Wil je een vruchtbare, mulle grond, gebruik dan organische bodembedekking, stop met bodembewerking, gebruik geen pesticiden, ook niet de biologisch afbreekbare, geen (kunst)meststoffen en stap niet meer op de teelaarde.

In losse grond dringen water, lucht en warmte beter door en de bodem vormt zo een ideale biotoop voor een uitgebreid netwerk van bodemorganismen. Gezonde grond is van onschatbare waarde om voedsel van goede kwaliteit te kweken en is een verzekering voor de toekomst.

Extra opslagmaterialen

Bill Mollison adviseerde om vooral energiebronnen te gebruiken die verdwijnen als je ze niet gebruikt, zoals zon, wind en water. Vaak moet je dan wel opslagmateriaal voorzien. Mollison maakte hierbij een onderscheid op basis van duurzaamheid. Hij voorzag opslagmaterialen die niet of nauwelijks veranderen bij gebruik, zoals stenen, of die vermeerderen bij gebruik, zoals snoeihout.

Zonne-energie

Een warmtekring, ook soms zonnevang genoemd, vangt maximaal zonnewarmte op en houdt ze bij door de juiste plaatsing van planten. Dit kan op een vlak terrein, maar ook op een helling. Kan je hierbij gebruik maken van een zuidhelling, dan versterkt het effect. Een warmtekring wordt gevormd door planten zo te plaatsen dat ze de koude windstreken (het westen, het noorden en het oosten) gedeeltelijk afsluiten voor de wind. Dit kan best met doorlevende planten, zoals struiken van verschillende hoogte.

Stenen nemen warmte op en geven die nadien langzaam af, waarbij ze nauwelijks veranderen. Denk hierbij aan een muur op het westen die na een zonnige dag warm aanvoelt. Het is er aangenaam vertoeven.

Een muur of muurtje op het zuiden is een ideale plek voor warmte-minnende planten en kruiden. Geurige klimrozen, druiven, passiebloem en olijfkomkommers gedijen er prima. Vijgen houden van een plaatsje tegen een muur die hen een noord-oostbeschutting geeft. Zo kunnen ze al in de winter hun nieuwe vijgen aanmaken, zodat ze nog tijdig afrijpen.

Een zuidhelling in de tuin kan je versterken met steenafval om extra warmte te verzamelen en op te slaan. Er ontstaat een warmere biotoop, waardoor weer meer diverse plantengroei mogelijk wordt. De stenen worden langzaam door planten afgebroken en vormen zo een rijke bron van mineralen.

Een toepassing van meerdere permacultuurprincipes en van het gebruik van stenen als opslagplaats van zonne-energie is de kruidenspiraal. Steenafval van verbouwingen is men meestal liever kwijt dan rijk.

Nochtans vormt het een rijke bron van mineralen en een opslagplaats voor warmte.
Een kruidenspiraal dichtbij de woning maakt dat je veel vaker kruiden gebruikt. Door de ideale biotoop die de stenen vormen is er nauwelijks onderhoud aan de kruidenspiraal, terwijl je vaak kan oogsten.

Snoeihout heeft zonne-energie opgeslagen en het groeit steeds weer aan. Wie kent niet het spreekwoord “snoeien doet groeien”? Hierin ligt al de idee vervat dat doorlevende planten steeds opnieuw materiaal leveren. Of snoeihout bron of afval is, hangt helemaal af van je gezichtspunt. Meestal wordt het beschouwd als afval, maar in permacultuur biedt het nu net heel veel mogelijkheden.

Snoeihout levert, afhankelijk van de soort en de hoeveelheid waarover je beschikt, materiaal voor een vlechtwerk, een takkenril, mulch en eventueel een levend bouwsel, én je kan het als brandhout gebruiken.

Uit elk formaat van tuin kan je snoeihout halen. In een grote tuin past een brede houtkant, in een wat kleinere tuin kan je hazelaar, vlier en knotwilg gebruiken, in een kleine tuin bessenstruiken.