De winterkoning is onze kleinste zangvogel die het hele jaar in Europa aanwezig is. Hij is ongeveer 10 cm groot en weegt naar het schijnt 9 gram.

Hij is heel energiek en levendig. Hij is gemakkelijk op te merken en te herkennen. Kenmerkend is zijn klein rechtopstaand staartje. Het is een vlug vogeltje dat vooral laag bij de grond vertoeft. Hij houdt immers van struikgewas.

Tot zijn baltsgedrag behoort het bouwen van nesten. Binnen zijn territorium bouwt hij een aantal bolvormige nesten. Met zijn gezang lokt hij een vrouwtje. Ze wordt meegetroond naar de verschillende nesten. Het nest dat haar goedkeuring wegdraagt begint ze te bekleden en dan kan de paring beginnen. Maar het winterkoninkje laat de andere nesten niet verkommeren. Hij probeert ook daar een vrouwtje voor te verleiden. Zo zorgt hij voor een ruim nakomelingschap.

In onze tuin is de winterkoning ook vaak te zien. Enkele jaren geleden had er eentje het lef zijn nest te bouwen in een gevlochten hoed die met de opening tegen de muur hing aan de deur van de winkel. Het nest was goedgekeurd door een vrouwtje dat er prompt haar eieren legde. Tijdens de openingsuren van de winkel zag je vaak het winterkoninkje zich heen en weer bewegen in de omgeving om dan plots toch het nest binnen te schieten.

Regelmatig is het winterkoninkje te zien als een klein, snel bewegend bolletje met een rechtopstaand staartje. Het is een insecteneter, die de gehele winter actief blijft, en dus zeker welkom is in de tuin.

Jaren geleden las ik een boeiend artikel over de winterkoning in een nummer van Grasduinen. Ik wil het u niet onthouden, ik heb het hieronder grotendeels overgenomen.

Grasduinen januari 1993:

‘Hoe een zanger van tien gram de winter de baas blijft.

 Het moet gek gaan als u niks merkt  van de zevenendertigduizend kilo winterkoningen die verspreid over Nederland en België rondscharrelen. Er zit altijd wel zo’n kleine druktemaker bij u in de buurt, zeker ‘s winters. Je hoort hem, en vroeg of laat zie je hem ook. Als een muisje tjoept hij door de struiken, struint langs schuurtjes, tussen oude bloempotten en tuinrommeltjes. Ha, daar heb je onze winterkoning weer, denk je dan, maar daar mag je niet al te zeker van zijn. Die kleintjes reizen meer dan u denkt. Uw eigen tuinkoning blijft natuurlijk zijn stek trouw. Hij zou wel gek zijn om zijn koninkrijkje op te geven om zich te wagen aan een gevaarlijke trektocht. Maar zijn talrijke kroost van de afgelopen zomer is wel degelijk op pad gegaan. Op zoek naar een eigen tuintje. Of op zoek naar een veilig heenkomen in Frankrijk. Winterkoningen uit het barre Noorden komen bij ons logeren, omdat daarginds dikke pakken sneeuw alle voedsel onbereikbaar voor hen maken.

Uniek in Europa

Nog een  bewijs voor de onvermoeibare reislust van winterkoninkjes komt uit een ver verleden. Hun bakermat ligt oorspronkelijk in Amerika.

Daar heb je winterkoningen in vele soorten en maten. In de gezaghebbende vogelgids van Venezuela tel ik twintig winterkoningachtige soorten. Europa is gezegend met slechts één. Die moet  ooit in een warme klimaatsperiode overgestoken zijn via Groenland en IJsland naar Europa.

Zijn grootste vijand is de winter

Van wel meer vogels vind ik dat ze de verkeerde namen hebben. Maar in het geval van het winterkoninkje is er zelfs sprake van wreedheid. Hoe heeft men het bestaan om dit diertje zo te noemen, terwijl de winter zijn grootste vijand is. Niet de kat of de eksters van de buren zijn de grote booswichten. De tol die zij heffen langs de sluipwegen van het koninkrijkje wordt verrekend in het voortplantingstempo. Gaat u maar na.

Een haantje kan er makkelijk drie vrouwtjes op na houden, ieder met een eigen nest met jongen. Dat zijn er meestal drie tot zes, maar er zijn ook uitschieters bekend van zestien!

In Nederland en België bij elkaar hebben we het over 600.000 broedparen. Aan het einde van het broedseizoen komt dat neer, volgens officiële tellingen, op 3.700.000 winterkoninkjes, die per stuk 10 gram wegen en dus 37.000 kilo vogels opleveren.

De enige die hier een gevoelige hap uit kan nemen is de winter. Meestal legt een kwart van alle diertjes het loodje, door voedselgebrek of door ongevallen tijdens het reizen. Maar als het echt grimmig wordt met bergen sneeuw en ijzel gaat soms meer dan de helft eraan. Onder zulke omstandigheden gaat als het ware de provisiekast dicht voor deze insectenetertjes, die leven van larfjes, eitjes, weggekropen luizen en torretjes. Daarbij komt nog dat zulke kleine lijfjes relatief veel lichaamswarmte verliezen en dus veel brandstof verbruiken. Nee … koning van de  winter is het winterkoninkje allerminst.

Onverwoestbaar optimistische holbewoners

Misschien zie ik het te somber. Misschien zit er toch iets koninklijks in zijn optreden. De dreiging van moordende winters is niet in staat het optimisme en de levenslust van Troglodytes, ‘de holbewoner’, te breken.  Hij blijft zingen om iedereen te laten weten waar zijn jachtgebied is. Ook in de winter, zij het zonder de poëtische warmte van het lenteliefdeslied. En onvermoeibaar gaat hij elke dag op speurtocht. Onderzoekt alle hoeken en gaten op iets eetbaars.

‘s Nachts vergeet hij desnoods de grensgeschillen met de buren. Dan kruipt hij met soortgenoten bij elkaar in een nestkast of iets wat er voor door kan gaan, om zich te warmen.

De geruchten over de aantallen die worden gevonden in zulke slaapkluiten, lopen nogal uiteen.  Uit Engeland komen berichten van meer dan zestig vogeltjes bij elkaar.’ 

Frans Buissink

Volgende Stap?

Schrijf u in voor email updates, zo wordt u automatisch op de hoogte gehouden van elk nieuw bericht!

Foto: Wouter Cardoen